Gençlerde teknoloji bağımlılığının neden arttığını, teknoloji kullanımı konusunda ebeveynlerin izlemesi gereken yolları, güvenli ve kontrollü internet kullanımı becerisinin nasıl kazandırılması gerektiğini Akademisyen Beyza Yılmaz ile konuştuk.
• Bağımlılık terimi hastalık literatüründe genellikle alkol, sigara, uyuşturucu için kullanılsa da teknolojinin kontrolsüz yönetilmesi de internet bağımlılığı olarak adlandırılmaktadır. İnternet ve teknoloji bağımlılığı nedir?
Son otuz yılda yapılan araştırmalar, bağımlılıkların sadece kimyasallara karşı değil kimi davranışlara karşı da gelişebileceğini ortaya koydu. Bu davranışların içerisinde teknoloji, yeme, egzersiz, kumar, seks gibi bağımlılıklar yer alıyor. Özellikle son yıllarda teknolojinin gelişmesi ve günden güne hayatımızda vazgeçilemez bir yere ulaşmasıyla teknoloji bağımlılığının ya da problemli kullanımının gelişmesi de kaçınılmaz oldu. Bağımlılık olgusunun ele alınmasında ve bağımlılık türlerinin belirlenmesinde araştırmacılar farklı yaklaşımlar izliyorlar. 2022 yılı itibariyle bağımlılıkların tanılanmasına ve sınıflandırılmasına yönelik çalışmalarda teknoloji bağımlılıklarını bütüncül ve ortak kriterlerle ele alan çalışmalar bulunmamakta. Genellikle kimyasal bağımlılıklardaki tanılama kriterleri teknolojik araç temelli bağımlılık çalışmalarına uyarlanmakta.
Temelde teknoloji ve internet bağımlılığı, kişinin duygu durumunda bir değişiklik yaratmak, eğlenmek, sorunlardan kaçmak gibi amaçlarla teknolojik araçları ya da interneti kullandığı, teknolojik araçların ve internetin kişinin yaşamında önemli bir yer tuttuğu, kişinin daha çok haz elde etmek için bu araçları kullandığı süreyi ve kullanım sıklığını artırdığı, bu araçlara erişemediği durumlarda yoksunluk yaşadığı, bu araçları kullanmayı bırakma çabalarının başarısızlıkla sonuçlandığı, bu araçları kullanmaları nedeniyle sorunlar yaşadığı durumu ifade etmektedir. Teknolojik araçların yaşamımızdaki rolü günden güne artarken bağımlılık kavramının yanı sıra problemli kullanım kavramının da tartışılması gerektiğini düşünüyorum. Bu fikrin altında insanları bağımlı ya da bağımlı değil şeklinde iki kategoride toplayamayacağımız gerçeği yatıyor. Teknoloji bağımlılığı artsa da bağımlılık tanılarına uymayan ancak teknoloji kullanımı nedeniyle sorunlar yaşayan kişiler bulunuyor. İşte bu durumu problemli kullanım olarak ele alabiliriz. Problemli kullanım, bağımlılık kriterlerinden beklenen asgari ölçütleri karşılamasa da teknoloji kullanımının kişinin biyolojik, psikolojik, sosyal, akademik ya da ekonomik yaşantısına zarar verme durumunu ifade ediyor.
'DÜRTÜSELLİĞİ YÜKSEK ÖZ-KONTROLÜ DÜŞÜK OLAN KİŞİLER BAĞIMLILIĞA DAHA YATKIN'
• Teknoloji bağımlılığının sebepleri nelerdir?
Teknoloji bağımlılığının nedenlerini bireysel ve çevresel olarak iki ana kategoride değerlendirebiliriz. Bireysel nedenlerden başlıcalarını şu şekilde ele alabiliriz: Kişilerin yaşamındaki bir sorundan kaçma, uzaklaşma amacıyla teknolojik araçları kullanması. Yani sorunlarla problem odaklı değil duygu odaklı baş etme yöntemlerini kullanan kişiler stresli durumlardan uzaklaşmak için sorunun kaynağına odaklanmak yerine sorunun yarattığı duygu ve düşüncelerden uzaklaşmak için bir kaçış alanı olan dijital dünyaya sığınmaktadır. Bu da kişilerin bağımlı olmasına neden olabiliyor. Ayrıca yalnız olan kişilerin sosyal medya uygulamalarında ya da dijital oyunlarda bir sosyal grup içerisinde sosyalleşme ihtiyaçlarını karşılaması, bu da kişilerin bu araçlara bağlılığını artırıyor. Dürtüselliği yüksek olan, öz-kontrolü düşük olan kişilerin de bağımlılığa yatkın olduğu biliniyor.
Çevresel etkileri aile ve arkadaş çevresi odağında ele alabiliriz. Tıpkı kimyasal bağımlılıklarda olduğu gibi teknoloji bağımlılığında da arkadaş çevresinin etkisi büyük. Bilhassa akran ilişkileri ve kimlik geliştirme ihtiyacı olan ergenler dijital oyunlar, sosyal medya uygulamaları gibi platformlarda uzun saatlerce, sık aralıklarla kalıyorlar. Oyun içerisinde takım olarak hareket edilmesi kullanıcıların aidiyet ihtiyacını karşılamasına, ekip çalışması gibi beceriler geliştirmesine olanak sağlasa da bu platformlara bağlılığını artırmakta, eğitim ya da iş yaşamında aksamaya yol açabilmektedir. Arkadaş çevresinin yanı sıra aile ile ilişkiler de bağımlılığın yordayıcılarını oluşturmakta. Aile üyeleri arasındaki zayıf sosyal destek, pozitif bir aile ikliminin olmaması, aşırı baskıcı ya da ilgisiz ebeveyn tutumları, aile içi şiddet gibi ailedeki sorunlar bağımlılığın yordayıcısı olabilmekte. Kişilerin ailelerinde yaşadıkları sorunlardan uzaklaşmak, sorunları unutmak amacıyla teknolojik araçlara yönelmeleri ya da ailelerinden alamadıkları ilgi, sevgi ve ait olma gibi ihtiyaçları dijital dünyada karşılamaları problemli kullanıma ve bağımlılığa zemin hazırlamaktadır.
Bunların yanı sıra göz önünde bulundurulması gereken bir nokta var ki kişinin teknolojik araçları uzun süre kullanımı tek başına bağımlılık için bir kriter değil. Yaygın söylemin aksine gün içerisinde uzun saatlerce teknolojik araçların kullanımı, bağımlılığın yordayıcısı olsa da başlıca bir neden olarak ele alınamaz. Birçoğumuz iş ya da eğitim amaçlı olarak interneti ve teknolojik araçları gün içinde uzun süre kullanmaktayız. Bu kullanım kontrollü bir şekilde gerçekleştiği ve yaşamımıza zarar vermediğinden problemli kullanımdan ya da bağımlılıktan söz etmek olanaklı değil. Dolayısıyla kullanım süresinin tek başına ele alınması doğru bir değerlendirme olmayacak.
• Gençlerde teknoloji bağımlılığı neden artıyor?
Teknoloji kullanımı genellikle nesillerin bulundukları kuşaklar üzerinden ele alınmakta. X kuşağı dijital dinozor, Y kuşağı dijital göçmen ve Z kuşağı dijital yerli olarak anılmakta. Gençlerin oluşturduğu Z kuşağı, teknolojik araçların günlük yaşamda sıklıkla kullanıldığı bir dünyada doğup büyüdü. Bu da diğer kuşaklara göre gençlerin teknolojik araçları daha iyi kullanabildiği, teknolojik araçların yaşamlarında önemli olduğu, istek ve ihtiyaçları arasında teknolojinin daha çok yer aldığı anlamına geliyor. Her ne kadar gençler teknoloji dünyasında bulunsa da onları teknoloji bağımlısı olarak etiketlemek doğru değil. Her kuşağı kendi içerisinde değerlendirmek daha uygun olacaktır. Teknoloji bağımlılığı diğer kuşaklara göre gençler arasında daha yaygın olsa da problemli kullanım her yaş grubunda görülebilmektedir. Burada önemli olan gençlerin kendi dünyası içinde bir değerlendirme yapabilmek. Gençler teknoloji dünyasında doğup büyüdüklerinden teknolojik araçlara tolerans geliştirmekte, günden güne gelişen ve kişiselleştirilmiş teknolojik donanım ve yazılımlar ise gençlerin istek ve ihtiyaçlarına hitap etmekte, dolayısıyla gençler teknolojik araçları problemli kullanmakta ya da bağımlı olmaktadır.
'DSM-5 VE ICD11 OYUN BAĞIMLILIĞINI TEST EDİYOR'
• Teknoloji bağımlılığının belirtileri nelerdir? Kişinin teknoloji bağımlısı olup olmadığını öğrenmemiz için kullanılan bir test var mı?
Teknoloji kullanımı kişinin yemek yeme, tuvalete gitme, uyuma gibi temel ihtiyaçlarını ertelemesine, aile ve arkadaş ilişkilerinde bozulmalara, yalnızlaşmaya, akademik başarıda düşüşe, teknoloji kullanımı için aşırı harcama yapmaya neden oluyorsa veya kişi teknolojik araçlarda geçirdiği vakit hakkında çevresindekilere yalan söylüyorsa bağımlılıktan ya da problemli kullanımdan söz edebiliriz.
Bağımlılıklarının tespit edilmesinde kullanabileceğimiz tanı kriterlerini ele alan iki temel başvuru kaynağı olan DSM-5 ve ICD11'de tüm teknoloji bağımlılıklarına yönelik belirlenmiş tanı kriterleri henüz yer almamakta. Sadece oyun bağımlılığına yönelik kriterlere değinilmekte. Bunun yanı sıra hem ulusal hem de uluslararası literatürde araştırmacılar tarafından çeşitli bağımlılık türlerini ortaya koymaya, yaygınlığını belirlemeye yönelik ölçme araçları geliştiriliyor.
• İnternet ve teknoloji bağımlılığının sıklığı nedir?
Teknoloji bağımlılığının türlerine yönelik belirlenmiş tanı kriterlerinin ve ortak tanımlamaların henüz bulunmaması ve var olan ölçme araçlarının temsil edebilirliğindeki güçlükler bağımlılığın yaygınlığını ortaya koymamızı zorlaştırmakta. Fakat dünya çapında teknolojik araçlara erişimi olan birçok ülkede bağımlılıkların geçmişe göre daha yaygın olduğu söylenebilir. Akla ilk önce teknolojinin geliştiği ülkelerde teknoloji bağımlılığının daha yaygın olduğu fikri gelse de yapılan çalışmalar yoksul ülkelerde de teknoloji bağımlılığının ya da problemli kullanımın azımsanmayacak kadar olduğunu gösteriyor. Teknolojinin gelişmiş olduğu ülkelerde kullanıcılar teknolojik araçlara bağlılıklarını koparamayıp günden güne yeni araçlara alışmaktayken, yoksul ülkelerde teknolojik araç kullanımının arkasında yaşanan yoksulluğun yarattığı stresten uzaklaşma düşüncesi yer almakta. Yoksul ülkelerdeki insanlar gerçek dünyanın zorluklarından çıkıp kendilerini sanal dünyanın eğlenceli kollarına bırakıyor.
• Ekran başında geçirilen sürenin ciddi boyutlara ulaştığı durumlarda sosyal ilişkilerde azalma, aile içi iletişim engelleri, akran ilişkilerinde bozulma, yeme bozuklukları gibi kontrol altına alınması gereken durumlar görülebilmektedir. Teknoloji bağımlığının bireye dair psikolojik ve fizyolojik etkileri nelerdir?
Farklı bağımlılık türlerinde değişmekle birlikte teknolojik araçların kullanımı kişinin biyolojik, psikolojik, sosyal, ekonomik ve akademik yaşantısını olumsuz etkiliyor. Ekran kullanımına yönelik tolerans gelişmekte, öyle ki aynı anda iki ekranın kullanımı yaygınlaşıyor. Örneğin kişi televizyon izlerken, aynı zamanda cep telefonundan sosyal medya uygulamalarında gezinebiliyor. Bu durum boyun ağrısına, kas ve kemik yapılarında bozulmaya, göz bozukluklarına, dolaşım sorunlarına neden oluyor. Özellikle çocuklarda uzun süreli oyun oynama, sosyal medya uygulamalarında gezinmek yemek yemeyi, uyumayı ertelemeye, ebeveynlerle çatışmaya, devamsızlık yapmaya, gerçek dünyadaki arkadaşlıklardan kopmaya, akademik başarıda düşüşe neden oluyor.
Sosyal medya uygulamalarının hızla değişen içerikleri, algoritmaların kişiselleştirilmiş içerikler sunması kullanıcıların bu uygulamalarda daha çok vakit geçirmesine zemin hazırladı. İnsanlar otobüs beklerken, market de kasada beklerken hatta tuvalette geçirdikleri sürelerde hemen telefonlarına sarılarak vakitlerini doldurmaktadır. Bu durum telefonsuz kaldıkları anlarda yoksunluk yaşamalarına, kısa süreli bekleme anlarında bile gelişmeleri kaçırma korkusu yaşamalarına, kaygılı ve sabırsız hissetmelerine neden olmaktadır.
• Teknoloji bağımlığının çeşitleri nelerdir?
Teknolojik bağımlılıklar literatürde çoğunlukla şu kategorilerle ele alınmaktadır: sosyal medya bağımlılığı, dijital oyun bağımlılığı, akıllı telefon bağımlılığı, anlık mesajlaşma bağımlılığı, web sitesi bağımlılığı.
• Teknoloji bağımlılığından kurtulmak için izlenecek yöntem ve stratejiler nelerdir?
Teknoloji bağımlılığından kurtulmak için öncelikle kişinin teknolojik araçları kullanma davranışının anlaşılması gerekiyor. Davranışın oluşumunda düşünce ve duygular etkili olduğu için, kişinin teknolojik araç kullanımına ilişkin düşünce ve duygularının öğrenilmesi önemli. Daha sonra işlevsiz düşüncelerin işlevsel düşüncelerle değiştirilmesi uygun olacaktır. Bunun yanı sıra kişinin gün içerisinde ziyaret ettiği internet siteleri, sosyal medya uygulamaları, oynadığı oyunların, ne kadar süre bu platformlarda vakit geçirdiğinin belirlenmesi, bu kullanımların arkasında yatan ihtiyaçların tespit edilmesi önemlidir.
Temelde gerçekleştirilecek çalışmalar teknolojik araçların kullanımını kontrollü boyuta getirmek üzerine şekillenmeli. Bunun için dış durdurucuların kullanımı (bilgisayar/telefon içerisindeki ayarlardan ilgili uygulamada geçirilecek süreyi belirlemek), bilinçli teknoloji kullanımı eğitimlerinin verilmesi, bilinçli farkındalık çalışmalarının yapılması uygun olabilir. Kimi durumlarda başlıca sorun kişinin teknoloji kullanımı olmayabilir. Örneğin ailesi ile sorun yaşayan birinin teknolojiyi sorunlardan uzaklaşmak için kullanması doğrudan teknoloji bağımlılığı çalışmalarını gerektirecek bir durumu işaret etmemektedir. Kişi ve ailesi ile sorunları üzerine çalışılmalıdır. Çalışmalara bilinçli teknoloji kullanımı üzerine uygulamalar da eklenebilir.
Gelecekte daha yoğun teknoloji ile yaşayacağımız düşünüldüğünde teknolojiden kaçınma üzerine dayalı bir bağımlılıkla mücadele uygulamasının yürütülmesini uygun görünmüyor. Gün geçtikçe yaşantılarımızda daha çok teknoloji ile karşılacağımızdan hareketle şimdiden koruyucu-önleyici çalışmalar yaparak gelecekteki potansiyel problemli teknoloji kullanıcıları ya da bağımlıları tespit edilebilir. Bağımlılığın yordayıcısı olan değişkenler ortadan kaldırılarak, kişilere yaş gruplarına uygun olarak bilinçli teknoloji kullanımı hakkında bilgi verilmelidir.
'EBEVEYNLERE DİJİTAL OKURYAZARLIK BECERİLERİ KAZANDIRILMALI'
• Teknoloji kullanımı konusunda ebeveynlerin izlemesi gereken yollar nelerdir? Güvenli ve kontrollü internet kullanımı becerisi nasıl kazandırılır?
Gelecek nesillerin teknolojik araçlarla daha sık karşılaşacağı düşünüldüğünde çocukların teknolojik araçları bilinçli kullanma davranışları geliştirmeleri önemlidir. Bu noktada çocukları yetiştiren ebeveynlere büyük roller düşmektedir. Teknolojinin gelişmesi ve yaygınlaşmasıyla ebeveynlik rolleri de değişmeye başlamıştır. Ebeveynlerden çocuklarını dijital dünyanın zararlı etkilerinden koruması beklenmektedir. Bunu gerçekleştirebilmeleri için ebeveynlere dijital okuryazarlık becerileri kazandırılması, dijital dünyadaki suçlar ve haklar hakkında bilgi verilmesi gerekmektedir. Bu noktada özellikle çocuklar ve velilerle doğrudan çalışabilme imkanı içermesi bakımından okullarda gerçekleştirilecek çalışmalara ihtiyaç vardır. Okullarda çocuklar ve ebeveynler çocukların yaş gruplarına uygun olarak grup çalışmaları ile bilgilendirilebilir.
• Türkiye'de teknoloji bağımlılığıyla ilgili herhangi bir merkez var mı? Türkiye'de teknoloji bağımlılığını önlemeye yönelik ne tür çalışmalar yapılmaktadır?
Teknoloji bağımlılığına yönelik çalışmalar kimyasal bağımlılık çalışmalarına göre oldukça sınırlı. YEŞİLAY bünyesindeki YEDAM'larda danışmanlık çalışmaları, ebeveynlere yönelik bilgilendirme çalışmaları yapılmakta, kimi belediyelerde, gençlik merkezlerinde teknoloji bağımlılığına yönelik çalışmalar yürütülüyor.
• Pandemi nedeniyle eğitimin uzaktan sürdürülmesi çok önemli tartışmaları da beraberinde getirdi. Bunlardan belki en önemlisi artan ekran kullanım süreleri üzerine. Pandemiyle birlikte eğitim sürecinin tamamen uzaktan gerçekleştiriliyor olması; bunun yanında sosyalleşme, eğlence ve enformasyon ihtiyacı da ekranlarla giderildi. Siz bu konuda neler söylemek istersiniz?
Pandemi öncesinde günlük yaşamımızda yüz yüze gerçekleştirdiğimiz birçok eylemi dijital dünyada yapmaya başladık. Mezuniyet törenleri, düğünler, bayramlaşmalar, alışverişler gibi birçok eylemi gerçekleştirebilmek için 7'den 70'e hemen herkes teknolojiye yönelmek durumunda kaldı. Her ne kadar ekran kullanım süresi artsa da bu sürenin artmasının sonucu olarak bağımlılığın geliştiğine yönelik ezberci ya da indirgemeci bir yorum yapmanın uygun olmadığını düşünüyorum. Şüphesiz bu süreçte teknoloji bağımlılığı ya da problemli kullanımının artmasından söz edilebilir ancak insanların dijital dünyaya taşınması doğrudan problemli kullanıma ya da bağımlılığa işaret etmemektedir.
Bilgi ihtiyacının giderilmesine en çok ihtiyaç duyulan o günlerde dezenformasyon kavramı belirdi. Teknolojinin tamamen doğru bilgi kaynağı içerdiğine ilişkin bir inanış olmasa da bu süreç bilgi kirliliği ve doğru bilginin kaynağı üzerine düşünmek için bir fırsat olarak değerlendirilebilir. Hem bağımlılıklar hem de bilgi edinme üzerine düşündüğümüzde dijital okuryazarlığa, teknolojik donanım ve yazılımları bilinçli kullanmaya yönelik bir ihtiyacın olduğu ortada. Bu konuda ilgili meslek elemanlarının çalışmalar yürütmesi gerekiyor.
